Home Trên kệ sách Cảo thơm lần giở Huệ Đan: Con đường Tư Tưởng: Từ vực thẳm đến ánh sáng của hiện thể

Huệ Đan: Con đường Tư Tưởng: Từ vực thẳm đến ánh sáng của hiện thể

0
Huệ Đan: Con đường Tư Tưởng: Từ vực thẳm đến ánh sáng của hiện thể

(Hay đọc lạiTƯ TƯỞNG LÀ GÌ?” – của Thầy TUỆ SỸ,
đăng trong tập san Tư Tưởng, 1969
)

Đặc san “Tư Tưởng” là một tạp chí học thuật quan trọng, được xuất bản bởi Đại Học Vạn Hạnh, một trung tâm giáo dục và triết học Phật giáo hàng đầu tại miền Nam Việt Nam trước năm 1975. Được sáng lập bởi Hòa thượng Thích Minh Châu cùng với sự đóng góp quan trọng của nhiều trí thức uy tín như Thầy Thích Quảng Độ, Thầy Thích Nhất Hạnh, Thầy Thích Tuệ Sỹ, Thích Trí Siêu (Gs Lê Mạnh Thát) và các học giả tiêu biểu như Bùi Giáng, Phạm Công Thiện, Đoàn Viết Hoạt…, tạp chí “Tư Tưởng” đã trở thành một diễn đàn sâu sắc về triết học, nhân văn và Phật học, góp phần kiến tạo nên một dòng chảy tư tưởng độc đáo trong bối cảnh Việt Nam đương đại.

Với những bài viết sâu sắc, “Tư Tưởng” không chỉ phản ánh các vấn đề triết lý mà còn đặt lại các câu hỏi căn bản về nhân sinh, đạo đức và vai trò của con người trong xã hội. Qua nhiều số báo, đặc san này đã nỗ lực đưa tư tưởng Phật giáo Việt Nam hòa nhập vào dòng triết học thế giới, đồng thời giữ vững giá trị truyền thống văn hóa Việt. Sự hiện diện của các học giả lớn trong mỗi số tạp chí đã làm cho “Tư Tưởng” trở thành biểu tượng của tri thức và phản tư, với tầm ảnh hưởng lớn trong các giới trí thức Việt Nam vào thời kỳ đó.

Trong bối cảnh xã hội Việt Nam nhiều biến động, đặc san này không chỉ là nơi tập trung những ý tưởng triết học mà còn là không gian giao lưu giữa nhiều hệ tư tưởng Đông – Tây, với mong muốn xây dựng nền tảng đạo đức và trí tuệ mới cho thế hệ người Việt. Những nội dung đăng tải trên “Tư Tưởng” đã góp phần khơi mở nhiều vấn đề quan trọng, như việc tái định nghĩa về con người và vai trò của con người trong thế giới hiện đại.

Tạp chí Tư Tưởng của Viện Đại học Vạn Hạnh, GHPGVNTN

Tập san năm 1969, với sự xuất hiện của bài viết của Thầy Thích Tuệ Sỹ, đặc biệt nhấn mạnh ý nghĩa của “tư tưởng” như một con đường dẫn dắt đến sự tựu thành của hiện thể. Trong bài viết này, Thầy Tuệ Sỹ không chỉ khai thác khía cạnh triết học về tư tưởng mà còn làm nổi bật khái niệm “bóng dáng con người.” Điều này không chỉ đơn thuần nói về sự hiện diện vật lý của con người trong thế giới, mà còn là sự khắc họa hình ảnh con người trong sự tựu thành, thông qua quá trình suy tư và tự thức tỉnh. “Bóng dáng con người” chính là biểu hiện sâu sắc của hiện thể trong ánh sáng của tư tưởng và thể tính, một ý niệm quan trọng mà Heidegger và các triết gia hiện đại đã đề cập.

Bài viết của Thầy Tuệ Sỹ trong số này chính là điểm nhấn của tập san “Tư Tưởng” năm đó, với tinh thần khơi gợi sâu xa về triết lý con người và sự tồn tại trong một thế giới hoang vu của tri thức. Qua đó, tạp chí không chỉ đưa ra những thảo luận mang tính học thuật, mà còn đặt lại câu hỏi về bản chất con người, một trong những vấn đề trọng yếu của triết học và Phật học. Tư tưởng, theo cách mà Thầy Tuệ Sỹ trình bày, chính là con đường để con người khám phá và hiện thực hóa bản ngã, từ đó tìm thấy ý nghĩa trong hành động và trong sự tựu thành của hiện thể.

Trong dòng chảy triết học và sự diễn giải về bản chất con người, tư tưởng luôn là một mảnh đất phức tạp, đầy thách thức và bí ẩn. Tuy nhiên, điều làm nên sự đặc biệt của tư tưởng không chỉ nằm trong bản chất khép kín của nó, mà còn ở khả năng mở ra những chiều không gian mới cho con người nhận thức về bản thân và vũ trụ. Qua sự dẫn giải của Thầy Tuệ Sỹ, bài viết đặt ra câu hỏi căn bản: “Tư tưởng là gì?” và từ đó mở rộng một hành trình khám phá ý nghĩa thực sự của tư tưởng, không chỉ như là một phương pháp để giải quyết vấn đề, mà như một con đường dẫn dắt con người đến sự tựu thành của hiện thể.

Triết lý căn bản mà Thầy Tuệ Sỹ trình bày là một sự thách thức đối với những định nghĩa thông thường về tư tưởng. Ở đây, tư tưởng không phải là một công cụ đơn thuần để đạt được kiến thức khoa học, không phải là một sự khôn ngoan hữu ích trong việc xử thế và cũng không giải quyết bất kỳ bí ẩn nào của thế giới. Tư tưởng, cũng không là một thế lực trực tiếp để hành động, mà là một quá trình sâu xa hơn, một sự cưu mang sự thể mà con người chưa thể nắm bắt trọn vẹn. Điều này, theo Heidegger, chính là bản chất thật sự của tư tưởng – một con đường, một sự mời gọi.

Thầy Tuệ Sỹ mở ra câu hỏi này bằng việc so sánh tư tưởng với những hành vi đặt lại giá trị trong cuộc sống hàng ngày. Khi chúng ta đặt lại một sự thể, chúng ta thực chất đang thực hiện một hành vi mang tính chất triết lý: chúng ta di chuyển thể tính đã xong từ một vị trí này sang một vị trí khác, bởi vì trước đó, thể tính ấy đã không được đặt đúng chỗ. Ở đây, có sự hiện diện của một nghịch lý: chúng ta có thể nhận thức về thể tính đã xong như một thực tại, nhưng chúng ta không thể thay đổi nó, chỉ có thể điều chỉnh vị trí của nó trong tư duy của mình. Điều này phản ánh sự hạn chế của con người trong việc nhận thức và tương tác với thế giới – chúng ta luôn chỉ có thể sửa đổi, nhưng không bao giờ có thể hoàn toàn đổi thay bản chất của những gì đã xảy ra.

Vì vậy, tư tưởng – hay đúng hơn, hành vi tư tưởng – không phải là một hành động trực tiếp tạo ra sự thay đổi, mà là một quá trình liên tục di chuyển, liên tục sửa đổi những gì đã xong. Nó là một hành trình không ngừng, mà ở đó, con người luôn đứng trước sự lựa chọn giữa việc chấp nhận hiện tại hay tìm cách di chuyển nó. Sự khác biệt giữa cái chưa xong và cái đã xong, giữa khả thể và hữu thể, trở thành một yếu tố quyết định trong việc chúng ta nhận thức về bản thân và thế giới xung quanh.

Trong thế giới tri thức hiện đại, sự đặt lại giá trị này thường được biểu hiện qua cách chúng ta liên tục cập nhật kiến thức, đặt ra những câu hỏi mới và tìm cách trả lời chúng bằng những dữ kiện mới mẻ. Tuy nhiên, như Thầy Tuệ Sỹ đã chỉ ra, đây chỉ là một bước thụt lùi trong hành trình tư tưởng. Bởi lẽ, thay vì tiến lên phía trước, chúng ta đang di chuyển ngược lại, quay về với những giá trị đã qua, cố gắng đặt chúng trong một ngữ cảnh mới mà không thể nào thay đổi bản chất của chúng. Sự đặt lại này, do đó, trở thành một hành vi lặp đi lặp lại, mà cuối cùng dẫn chúng ta vào một sa mạc tri thức – nơi mà mọi giá trị đều trở nên cứng đọng và không có khả năng mang lại sự sống động cho nhận thức.

Điều này đưa chúng ta đến với câu hỏi cốt lõi: liệu chúng ta có thực sự đang tư tưởng? Thầy Tuệ Sỹ, qua sự phân tích của mình, chỉ ra rằng trong nhiều trường hợp, chúng ta không tư tưởng, mà chỉ đang tính toán. Tư tưởng đích thực, theo thầy, là một sự cưu mang, một quá trình để cho hiện thể tự bộc lộ thông qua sự phơi mở của thể tính. Tuy nhiên, trong thế giới hiện đại, chúng ta thường nhầm lẫn tư tưởng với những hành vi tính toán, với sự phân tích các dữ kiện và tìm kiếm cách sử dụng chúng một cách có lợi nhất. Đây là một sự đánh đổi nguy hiểm, bởi nó dẫn chúng ta rời xa bản chất thực sự của tư tưởng, khiến chúng ta trở thành những chuyên viên người máy, chỉ biết thực hiện những hành động mà không hiểu rõ ý nghĩa sâu xa của chúng.

Trong khía cạnh này, tư tưởng trở thành một con đường mà ở đó, chúng ta không chỉ di chuyển trong không gian tri thức, mà còn trong không gian tinh thần. Đây không phải là một hành trình dễ dàng, bởi nó đòi hỏi sự sẵn lòng đối diện với những khoảng trống, những vực thẳm của tư duy. Nhưng chính trong sự mời gọi này, chúng ta mới có thể nhận thức rõ hơn về bản chất của hiện thể, về vai trò của mình trong vũ trụ và từ đó, hành động của chúng ta mới mang lại ý nghĩa thực sự.

Điều này làm nổi bật sự phân biệt quan trọng giữa tư tưởng và hành động. Tư tưởng, theo cách Thầy Tuệ Sỹ diễn giải, không phải là một hành vi dẫn đến hành động trực tiếp, nhưng lại là nguồn cội của mọi hành động có ý nghĩa. Khi tư tưởng trở thành con đường, nó mở ra một không gian mới cho hành động, nơi mà mọi hành vi đều được thực hiện trong ánh sáng của thể tính. Tư tưởng không chỉ đơn thuần là một sự suy nghĩ, mà là một sự mời gọi để hành động trong sự tựu thành của hiện thể. Điều này đưa chúng ta trở lại với ý tưởng cốt lõi của bài viết: tư tưởng không mang lại kiến thức như khoa học, không giải quyết các bí ẩn của thế giới, nhưng nó lại là con đường mà qua đó, con người có thể tìm thấy ý nghĩa thực sự trong hành động.

Như thế, tư tưởng không phải là một quá trình đơn thuần để giải quyết vấn đề, mà là một sự mời gọi, một tiếng gọi từ trong sâu thẳm của hiện thể. Tư tưởng là con đường và chính qua con đường này, chúng ta mới có thể bắt gặp bóng dáng con người thật sự – con người trong sự tựu thành của hiện thể, trong ánh sáng của thể tính. Và chính từ đây, hành động mới trở nên có ý nghĩa, không phải vì nó mang lại hiệu quả trực tiếp, mà vì nó diễn ra trong sự phơi mở của tư tưởng.

Thầy Tuệ Sỹ đã khép lại bài viết của mình với một câu kết đầy sâu sắc: “Tư tưởng không trực tiếp mang lại những thế lực cho hành động. Mà tư tưởng là Con Đường – là Đạo và là Tiếng Gọi mời ta lên đường.” Đây không chỉ là một sự tổng kết cho những luận điểm mà thầy đã trình bày, mà còn là một lời mời gọi cho tất cả chúng ta – những người đang tìm kiếm ý nghĩa trong cuộc sống – hãy lên đường, hãy bước vào con đường của tư tưởng, để từ đó, chúng ta có thể bắt gặp bản thân trong sự tựu thành của hiện thể và từ đó hành động với ý nghĩa chân thực.

Tư tưởng, rút cuộc lại, theo Thầy Tuệ Sỹ, phải là “Con Đường – là Đạo và là Tiếng Gọi mời ta lên đường. Chính bằng và trên Con Đường ấy chúng ta mới có thể bắt gặp được bóng dáng con người.” Khám phá ấy không phải là của ai khác, mà là khám phá chính bản thân mỗi người chúng ta. Trên con đường tư tưởng, con người không chỉ đối diện với những vấn đề của thế giới, mà còn đối diện với chính mình, khai mở những tầng sâu thẳm của hiện thể. Đây là hành trình tìm kiếm bản ngã, không chỉ qua sự nhận thức mà qua hành động, để tựu thành trong ánh sáng của thể tính và sự tự do tinh thần.

– Trích Tập San Phật Việt số 3, sẽ phát hành nhân Lễ Tiểu Tường của cố Hòa Thượng Thích Tuệ Sỹ (1945-2023), tháng 11 năm 2024.